معماری «تک برگی»
معماران سازمانی معمولاً متهم‌اند به اینکه مستندات و مدل‌های مفصل و حجیم تولید می‌کنند که فقط به درد گذاشتن در قفسه‌ها می‌خورد. هر چند در پاره‌ای از اوقات، تولید مدل‌های مفصل و جزئی به دلیل اهداف پروژه یا چرخه معماری ضروری است، اما در بسیاری از موارد هم حجم و سطح جزئیات مدل‌های تولیدشده بیش از حد لزوم است و همین حجم و تفصیل مدلها مانعی برای استفاده عملی و موثر از نتایج پروژه می‌شود.
برای رفع این مشکل، سال‌هاست که مفهومی به عنوان One-Page Architecture مطرح شده که می‌توان آن را به «معماری تک-برگی» ترجمه کرد. منظور از معماری تک‌برگی، یک مدل کلان از معماری (معمولاً مطلوب) است که به‌سادگی و در نهایت ایجاز، کلیات معماری طراحی‌شده را به مخاطب (معمولاً مدیران و معماران ارشد سازمان) منتقل می‌کند. این معماری تک‌برگی را می‌توان مانند پوستری در معرض دید مدیران نصب کرد و به‌صورت روزمره از آن برای یادآوری مؤلفه‌ها و ارتباطات هدف معماری مطلوب یا نواقص و کاستی‌های معماری موجود استفاده کرد.
بعضی از نماهایی که به طور معمول می‌توان از آن‌ها به‌عنوان معماری تک‌برگی استفاده کرد، عبارتند از:
– نقشه قابلیت‌های کسب و کار (Business Capabilities Map) یا نقشه-های حرارتی استخراج‌شده براساس آن (Heat Map)
– مدل زنجیره ارزش سازمان
– مدل سلسله مراتبی فرآیندها (PHD)
– نمای چشم‌انداز کاربردها (Application Landscape)
– نمای رفتار کاربردها (Application Behavior)
– نمای لایه‌بندی سرویس‌ها (Layered View)
– …
البته هر کدام از این نماها عناصر و روابط مختلفی را نمایش می-دهند و انتخاب نمای مناسب بستگی به اهداف ذی‌نفعان از اجرای معماری دارد و علاوه بر نماهای استانداردی که ذکر شد، بعضی اوقات از نماهای ابتکاری که ارتباط دو یا چند عنصر معماری را نمایش می‌دهد، استفاده می‌شود. نکته مهم در انتخاب و تولید نماها برای معماری تک‌برگی این است که از ذکر جزئیات زیاد خودداری شود.
چرا انتخاب دیدگاه در معماری مهم است؟
معماری سازمانی بنابر برداشت رایج مجموعه مدل‌های یکپارچه و مرتبط توصیف‌کننده جنبه‌های مختلف یک سازمان و تحلیل و تصمیم‌گیری برمبنای این مدل‌هاست. از این نظر قلب معماری سازمانی همان مدل‌های معماری است. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌هایی که در هر «چرخه» معماری باید صورت گیرد، انتخاب مدلها یا به‌عبارت صحیح‌تر، انتخاب «دیدگاه‌های معماری» مناسب برای اهداف آن چرخه است. (در متدلوژی ADM این فعالیت در فاز Vision صورت می‌گیرد.)
اگر مخزن معماری (Architecture Repository) را مانند یک پایگاه داده مرکب از داده‌های مربوط به عناصر پایه معماری (فرآیندها، وظایف، واحدهای سازمانی، سامانه‌ها، ….) و ارتباط بین این عناصر بدانیم، هر دیدگاه (Viewpoint) مجموعه‌ای است از دیدها (Views) که اطلاعات مشخصی از روابط معنی‌‌دار بین عناصر معماری را برای پاسخگویی به یک یا چند سئوال ذی‌نفعان معماری منتقل می‌کند. این سئوالات را گاهی دغدغه (Concern) هم می‌گوییم. به‌عبارت دیگر، هر دید مانند گزارشی است که از روی پایگاه داده مخزن معماری استخراج می‌شود تا به یک یا چند سئوال مشخص ذی‌نفعان پاسخ دهد. (تعاریف دقیق‌تر این مفاهیم در استاندارد ISO/IEC/IEEE 42010 تشریح شده است.)
یکی از اشکالاتی که معمولاً در پروژه‌ها و فعالیت‌های معماری مشاهده می‌شود، عدم دقت و توجه کافی به انتخاب درست دیدگاه‌های معماری لازم است. اگر دیدگاه‌های تعریف‌شده (و مدل‌هایی که این دیدگاه‌ها را منتقل می‌کنند،) کمتر از آن باشد که لازم است، ذی‌نفعان به پاسخ سئوالات و دغدغه‌های خود نمی‌رسند و اگر این دیدگاه‌ها و مدلها بیشتر از حدی باشد که لازم است، زمان و هزینه اضافی برای تولید مدل‌های زائد صرف می‌شود که ریسک‌های زیادی را متوجه موفقیت پروژه خواهد کرد.
یک نمونه نسبتاً شایع از این دست اشکالات، در مدل‌سازی فرآیندهای کسب‌وکار دیده می‌شود. گرایش غیرمعقولی در پروژه‌های معماری به وجود آمده که مدل‌سازی فرآیندهای کسب‌وکار را آن هم در پایین‌ترین سطح، یعنی گردش کار، به عنوان یکی از واجبات معماری سازمانی محسوب می‌کنند، با این توجیه که شناخت کسب‌وکار که برای سایر لایه‌های معماری ضروری است، بدون شناخت فرآیندها امکان‌پذیر نیست. این قضاوت موجه و قابل‌دفاع نیست؛ اولاً برای مدل‌سازی کسب‌وکار می‌توان از عناصر و مدل¬های متعددی (مانند قابلیت‌ها، وظایف، سرویس‌ها، زنجیره‌های ارزشی، …) استفاده کرد و ضرورتاً استفاده از فرآیندها لازم نیست، و ثانیاً حتی اگر مدل‌سازی فرآیندها لازم باشد، سطح مدل‌سازی لزوماً نباید در پائین‌ترین سطح (که معمولاً در سطح پیاده‌سازی مفید است) انجام شود. بسیاری از پروژه‌های معماری به دلیل هزینه و زمان زیادی که صرف مدل‌سازی جزئیات فرآیندها می‌شود، دچار ریسک‌ها و مشکلات اساسی شده و از دستیابی به اهداف اصلی خود باز می‌مانند.
برای انتخاب صحیح دیدگاه‌ها (یا مدل‌های) معماری در هر چرخه، روش معینی وجود دارد که در استاندارد ۴۲۰۱۰ و به تبع آن در متدلوژی ADM توگف هم توصیه شده است. مراحل اساسی این روش عبارتند از:
۱- هدف و دامنه چرخه معماری را تعیین کنید.
۲- ذی‌نفعان این چرخه را با توجه به هدف و دامنه آن شناسایی کنید.
۳- دغدغه‌های ذی‌نفعان (به‌ویژه ذی‌نفعان کلیدی) را شناسایی کنید.
۴- برای هر دغدغه، دیدگاه مناسب را انتخاب کنید.
۵- بر اساس عناصری که در مجموعه دیدگاه‌های حاصل وجود دارد، متامدل مناسب را طراحی کنید.
برای انتخاب دیدگاه‌ها هم می‌توان از کتابخانه‌های دیدگاه متداول مانند ACF در توگف، ArchiMate یا EAMPC استفاده کرد.
استراتژی‌های توسعه قابلیت‌های کسب‌وکار
در پست‌های قبلی، روشی برای برنامه‌ریزی تحول سازمانی براساس تحلیل قابلیت‌های کسب‌وکار پیشنهاد کردم. یکی از سئوالات شایعی که هنگام کاربست این روش در سازمانها مطرح می‌شود این است که برای ارتقای یک قابلیت به‌خصوص با این روش، از کجا باید شروع کنیم؟ هر قابلیت کسب‌وکار دارای حداقل ۳ مؤلفه تشکیل‌دهنده است: ۱) نیروی انسانی و ساختار، ۲) فرآیندها و ۳) ابزار (تکنولوژی). برای ارتقای یک قابلیت باید از کدام مؤلفه شروع کرد؟ پاسخ دادن به این سئوال، به‌ویژه هنگامی که موضوع ایجاد یک قابلیت جدید در سازمان مطرح باشد، چندان ساده نیست.
دنباله این نوشته …
کارگاه آموزشی هم‌راستاسازی استراتژیک فناوری اطلاعات برمبنای تحلیل قابلیت‌ها
روز پنج‌شنبه ۲۹ مهرماه ۹۵ افتخار پیدا کردم در سمینار «نوآوری در مدیریت سیستم‌ها و فناوری اطلاعات» در دانشگاه الزهرا، کارگاه آموزشی با عنوان «هم‌راستاسازی استراتژیک فناوری اطلاعات و کسب‌وکار برمبنای تحلیل قابلیت‌های کسب‌وکار ارائه کنم.
دنباله این نوشته …
برنامه-ریزی انتقال براساس قابلیت-های کسب-وکار
در چرخه-های معماری سازمانی، «برنامه-ریزی انتقال» مرحله-ای است که در آن معماری به اقدام تبدیل می-شود. همانگونه که هر معمار سازمانی می-داند، این مرحله نقشی حیاتی در ارزش-آفرینی کل فرآیند معماری دارد، زیرا در این مرحله است که معماران باید از محدوده مدل-سازی فراتر رفته و گروه-های دیگر در سازمان (نظیر گروه-های مدیریت طرح و پروژه، بودجه-ریزی و مدیریت تغییر) برای ایجاد یک برنامه کارآمد، منطقی، قابل-اجرا و قابل اندازه-گیری همکاری کنند.
تحلیل قابلیت-های کسب-وکار برای تحول سازمانی
امروزه بسیاری از سازمان-ها در پاسخ به تغییرات محیط کسب-وکار خود، به طرح-های تحول سازمانی روی آورده-اند. این طرح-ها به-طور معمول در موقعیت-های نمونه زیر مطرح می-شوند:
قابلیت‌های کسب‌وکار به عنوان کوچکترین واحدهای «معماری‌پذیر» سازمان
با آنکه موضوع «قابلیت‌های کسب‌وکار» (Business Capabilities) در حوزه مدیریت و معماری کسب‌وکار، تاریخچه‌ای طولانی دارد، توجه به این موضوع در حوزه معماری سازمانی تا حدی تازگی دارد. در راهنمای TOGAF 9.1 یک فصل کامل به موضوع «برنامه‌ریزی براساس قابلیت‌ها» اختصاص یافته است، اما قابلیت‌های کسب‌وکار در توگف عمدتاً به‌عنوان موضوعات کسب‌وکاری بین-وظیفه‌ای تعبیر شده‌اند، نه عناصر تقسیم‌بندی کلان کسب‌وکار از یک دیدگاه سطح بالا. این تعبیر کاملاً با مفهوم جدید قابلیت‌های کسب‌وکار، چنانکه در ادبیات معماری کسب‌وکار به آن اشاره می‌شود، تفاوت دارد. به‌عنوان مثال، نگاه کنید به مرجع BizBOK که توسط Business Architecture Guild منتشر شده است.
نظام‌های راهبری و مدیریت فناوری اطلاعات در بانک‌ها
در پنجمین همایش سالانه بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت (۲۲ دی ۹۴) افتخار یافتم در پنل تخصصی «نظام‌های راهبری و مدیریت فناوری اطلاعات در بانک‌ها» حضور داشته باشم. این پنل برای اولین بار در همایش امسال به‌منظور ترویج نظام‌های راهبری و مدیریت (IT Management & Governance) در نظام بانکداری کشور برگزار شد.
آشنایی با معماری مرجع IT4IT
در چهارمین همایش مدیریت و راهبری فناوری اطلاعات (۱۴ و ۱۵ دی ۹۴)، فرصتی فراهم شد تا معماری مرجع IT4IT برای اولین بار در کشور به مخاطبان این همایش معرفی شود.
معماری مرجع IT4IT، چارچوب جامعی برای تعریف و طراحی عناصر و ارکان لازم برای مدیریت فناوری اطلاعات در سازمانها و نحوه ارتباط و یکپارچه سازی این عناصر با یکدیگر فراهم می آورد و به مدیران فناوری اطلاعات کمک می کند تا از ابزارها و مفاهیم معماری سازمانی که در اصل برای بهبود عملکرد سازمانها طراحی شده اند، برای مدیریت بهتر واحدهای فناوری اطلاعات استفاده کنند.
این مقاله در شماره ۲۲۴ ماهنامه گزارش کامپیوتر هم منتشر شده است.
چهارمین همایش کاربردی معماری سازمانی
چهارمین همایش کاربردی معماری سازمانی در تاریخ ۸ مهرماه سال جاری در اصفهان برگزار شد. در این همایش بنده هم مطلبی تحت عنوان «نقش معماری سازمانی در تعامل-پذیری دستگاههای دولتی» ارائه کردم که حاوی دیدگاهی برای توسعه الگوهای تکرارپذیر در توسعه دولت الکترونیکی است.
اصل ارائه را می-توانید از اینجا دانلود کنید.